Φωνολογική Συνείδηση είναι η γνωστική επιδεξιότητα που αναφέρεται στη συνειδητή κατανόηση των φωνολογικών μονάδων μιας λέξης και που εξασφαλίζει την επιτυχημένη ανάγνωση σε γλώσσες που χρησιμοποιούν το αλφάβητο στη σύνθεση του γραπτού λόγου. Πρόκειται για μία δεξιότητα που δεν διδάσκεται στα παιδιά με τυπική ανάπτυξη, αντιθέτως την κατακτούν φυσικά. Για να γίνει όμως αυτό, θα πρέπει να συντρέχουν οι παρακάτω προϋποθέσεις :

• Επεξεργασία των ακουστικών ερεθισμάτων (ακουστική διάκριση ήχων όπως μπα- ντα)
• Φυσιολογική μνήμη
• Το παιδί να μπορεί να αρθρώσει όλα τα γράμματα (χωρίς λάθη όπως ρόδι→λόδι, σεντόνι→θεντόνι, σπίτι→πίτι)

Τα βασικά επίπεδα φωνολογικής συνείδησης – επίγνωσης  είναι τα εξής:

• Φωνημική επίγνωση: αναφέρεται τόσο στην ικανότητα του παιδιού να αναγνωρίζει ότι οι λέξεις αποτελούνται από φωνήματα και στην ικανότητα του να συνθέτει και να αναλύει λέξεις στα βασικά αυτά δομικά στοιχεία.
• Συλλαβική επίγνωση: αναφέρεται στην ικανότητα του παιδιού να αναγνωρίζει ότι οι λέξεις αποτελούνται από συλλαβές , αλλά και στην ικανότητά του να αναλύει και να συνθέτει λέξεις από συλλαβικά τμήματα.
• Η επίγνωση για τα τμήματα της συλλαβής: αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να συνειδητοποιεί ότι η συλλαβή, ως τμήμα- μέρος μιας λέξης-  συγκροτείται από δύο δομικά τμήματα (π.χ. η συλλαβή κα αποτελείται από το αρχικό τμήμα /k/ και το τελικό τμήμα /a/) ή η συλλαβή κρε αποτελείται από το αρχικό τμήμα /kr/ και το τελικό τμήμα /e/.

Το παιδί πριν την εισαγωγή του στο δημοτικό σχολείο πρέπει να γνωρίζει ότι:

• Οι προτάσεις αποτελούνται από λέξεις.
• Οι λέξεις μπορούν να χωριστούν σε συλλαβές (πα-τά-τα).
• Οι λέξεις ενδέχεται να ομοιοκαταληκτούν (ρόδι-πόδι).
• Κάποιες λέξεις ενδέχεται να αρχίζουν με τον ίδιο ήχο(χώμα- χαλί).
• Κάποιες λέξεις ενδέχεται να τελειώνουν με τον ίδιο ήχο ( παιδί- κλειδί)
• Κάποιες λέξεις ενδέχεται να έχουν τους ίδιους ενδιάμεσους ήχους (λάσο- χάσω)
• Οι λέξεις μπορούν να διακρίνονται σε μεμονωμένα φωνήματα (βάρος- θάρρος)
• Ήχοι μπορούν να διαγράφονται ή να αντικαθίστανται σε ορισμένες λέξεις και να δίνουν νέες, π.χ. παλάτι-αλάτι ή κλώσα-γλώσσα (φωνημικές απαλείψεις, φωνημικές αντικαταστάσεις)
• Μπορούν να ενώνουν τους ήχους και να δημιουργούν λέξεις (,φωνημικές συνθέσεις)
• Μπορούν να χωρίζουν τις λέξεις στους ήχους που τις απαρτίζουν (φωνημικές αναλύσεις).

Οι ασκήσεις φωνολογικής συνείδησης είναι μέγιστης σημασία στην προσχολική ηλικία. Μπορούν ακόμα και να θεραπεύσουν τυχόν δυσκολίες στην άρθρωση, ενώ ταυτόχρονα προετοιμάζουν το παιδί για μια επιτυχημένη σχολική έναρξη στην πρώτη Δημοτικού.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ:   

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΡΧΙΚΟΥ ΦΩΝΗΜΑΤΟΣ: το παιδί διακρίνει με ποιο φθόγγο/γράμμα αρχίζει κάθε λέξη.

Παράδειγμα:  Θα σου πω μερικές λέξεις. Κάθε φορά θα μου λες  ποια φωνή ακούς πρώτη.

αβγό…….(ακούω /α/), εκδρομή ……. (ακούω /ε/) και ό,τι άλλη λέξη μπορείτε να σκεφτείτε.Αρχικά δουλέψτε με  λέξεις απλές για το  παιδί ξεκινώντας από δισύλλαβες με π.χ. παπί και αυξήστε  σταδιακά τη δυσκολία. Όταν εξοικειωθεί αρκετά μπορείτε να βάλετε και λέξεις με δίψηφα σύμφωνα όπου το παιδί θα πρέπει να λέει τον ήχο που ακούει στην αρχή της λέξης π.χ. μπαμπάς →μπ

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΕΛΙΚΟΥ ΦΩΝΗΜΑΤΟΣ: το παιδί διακρίνει ποιος φθόγγος/γράμμα ακούγεται στο τέλος κάθε  λέξης.

Παράδειγμα:  Θα σου πω μερικές λέξεις. Κάθε φορά θα μου λες  ποια φωνούλα  ακούς στο τέλος. πόρτα……… (ακούω /α/,  σκύλος…….(ακούω /σ/) Αν χρειαστεί γινόμαστε «αστείοι» φωνάζοντας πιο έντονα το τελικό φώνημα π.χ. αυλή: πορταααααααα «Τι φώναξα στο τέλος;»

ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ: το παιδί αναγνωρίζει λέξεις που αρχίζουν με την ίδια συλλαβή.

Παράδειγμα:  Θα σου πω τρεις λέξεις και θα μου βρίσκεις ποια δεν ταιριάζει, ποια δεν αρχίζει με την ίδια φωνούλα.

σαλάτα – σημαία – βιβλίο(δεν ταιριάζει το βιβλίο),

ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΕΞΗΣ ΣΕ ΣΥΛΛΑΒΕΣ: το παιδί χωρίζει τις λέξεις που ακούει σε συλλαβές. Ονομάζουμε τις συλλαβές κομμάτια, παλαμάκια, παρεούλες

Παράδειγμα: Θέλω να χωρίσεις σε κομματάκια τη λέξη που θα σου πω και να μου τα πεις ένα-ένα ξεχωριστά

μάτι→μά-τι,  όνομα→ο- νο- μα, ελέφαντας→ε-λέ-φα-ντας.

ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΥΛΛΑΒΩΝ: το παιδί ακούγοντας τις συλλαβές από τις οποίες αποτελείται μια λέξη την αναγνωρίζει.

Παράδειγμα:  

Θέλω να μαντέψεις ποια λέξη έχω στο μυαλό μου, ακούγοντας τις φωνούλες που θα σου πω:

λου-λου-δι →λουλούδι, μα-θη-μα →μάθημα

ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΥΛΛΑΒΩΝ: το παιδί ακούγοντας τις συλλαβές από τις οποίες αποτελείται μια λέξη την αναγνωρίζει

Παράδειγμα:   Θα σου πω τρεις λέξεις και θα μου βρίσκεις ποιες ταιριάζουν, ποιες ακούγονται ίδια στο τέλος.

μαρούλι – χερούλι (ταιριάζουν), μήλο – ξύλο (ταιριάζουν),

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑΣ: το παιδί μπορεί να συμπληρώνει μόνο του λέξεις σε προτάσεις, φράσεις με στόχο την ομοικαταληξία.

Παράδειγμα:  Θα σου λέω ένα μισοτελειωμένο ποιηματάκι και εσύ θα το συμπληρώνεις . Ήρθε ένας γατούλης / που ήτανε πολύ  ……………..

ΣΥΝΘΕΣΗ ΦΩΝΗΜΑΤΩΝ: το παιδί συνθέτει τους ήχους/φθόγγους που ακούει και λέει ποια λέξη φτιάχνουν.

Παράδειγμα:  Θα σου πω μερικές φωνούλες/ήχους  στη σειρά. Θέλω να μαντέψεις ποια λεξούλα θα πω. έ-λ-α → έλα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΕΞΗΣ ΣΕ ΦΩΝΗΜΑΤΑ:  το παιδί αναλύει σε ήχους/φθόγγους μια λέξη που ακούει.

Παράδειγμα:  Θα σου πω μερικές λέξεις. Θέλω να μου τις πεις αργά, λέγοντας τώρα εσύ τους ήχους που φτιάχνουν τη λεξούλα. ένα → ε-ν-α,       βίδα → β-ι-δ-α

Λίνα Κατσίγκρη PhD
Νευρογλωσσολόγος – Λογοπεδικός